معروف ترین فرش های ایران به تفکیک شهر ها {ساختار و ویژگی ها ظاهری}

معروف ترین فرش های ایران را می‌توان اوج هنر دست ایرانی دانست. هنری که طی قرن‌ها رشد و نمو، امروزه به نقطه اوج خود رسیده است. در جستجوی معروف ترین فرش های ایرانی باید به شهرهای مختلف ایران سر زد و به دنبال برترین و محبوب‌ترین طرح‌های فرش ایرانی در آنها بود. بر همین اساس در این مقاله می‌خواهیم شما را با شش نمونه فرش ایرانی با شهرت جهانی آشنا کنیم.

قالی کرمان

ویژگی اصلی فرش کرمان رنگ زمینه قالبا قرمز با حاشیه پهن و گلدار با 1 طرح مدالی شکل در قسمت مرکزی فرش است. نکته ی جالب توجه این است که فرش ها براساس نام محلی تولیدشان نامگذاری می شوند. یکی از معروف ترین قالی های این شهر فرش افشار در استان کرمان است که به نام فرش سیرجان نیز شناخته می شود. قبیله افشار جزء عشایر این منطقه به شمار می آید. رنگ های غالب در این فرش ها آبی و قرمز و طرح آن الگوهای هندسی مانند مربع است. بافندگان این منطقه در طرح خود از یک قسمت اصلی به همراه مدال هایی به شکل مربع است که متناسب با پهنای فرش عرض مدال های مربعی شکل بیشتر می شود.

فرش لچک ترنج کاشان

قالی بافی در شهر کاشان سابقه‌ای به قدمت تاریخ دارد. به همین دلیل نیز این شهر توسط سازمان یونسکو به عنوان پایتخت فرش جهان انتخاب شده است. اغلب طرح‌های فرش کاشان به داشتن تار و پود پنبه‌ای، استفاده از رنگ لاکی در زمینه، استفاده از رنگ سرمه‌ای در حاشیه و ابعاد کوچک شهرت دارند. همچنین اگرچه فرش لچک ترنج را می‌توان معروف ترین فرش های ایران در کاشان دانست. اما چند طرح دیگر از جمله افشان، خشتی و شکارگاه نیز از دیگر طرح‌های محبوبی است که در شهر کاشان بافته می‌شوند.

منظور از لچک ترنج در فرش کاشان، دو بخش اساسی آن است. ترنج در واقع به طرح مرکزی این فرش اشاره دارد. جایی که اغلب به شکل بیضی طراحی می‌شود. البته به فراخور نیاز این بخش می‌تواند به شکل دایره، لوزی و چهارگوش نیز باشد. در زبان عامه گاهی به ترنج، محراب نیز می‌گویند. از نظر معنایی ترنج به نمادهای مختلفی اشاره می‌کند. گاهی آن را یادآور حوض وسط خانه‌های قدیمی می‌دانند. در بعضی تعابیر نیز از آن به عنوان دریچه آسمان و رسیدن به ملکوت نام می‌برند.

در چهارگوشه فرش لچک ترنج کاشان نیز، چهار بخش قرینه با نام لچک قرار گرفته است. لچک‌ها نیز معولا نماد باغ‌های سرسبز در اطراف فضای مرکزی حیاط خانه هستند. هر لچک معمولا شکلی مثلثی دارد؛ که دو ضلع آن موازی با حاشیه‌های فرش بوده و ضلع سوم که شکلی متفاوت دارد با ترنج همسایه است.

نکته جالب پایانی اینکه فرش لچک ترنج کاشان با الهام از معماری دوره اشکانیان، به‌خصوص سبک گچ‌ بری‌ های این دوره، طراحی شده است.

فرش ماهی تبریز

برای معرفی دومین گزینه در میان معروف ترین فرش های ایران به شهر تبریز می‌رویم. این شهر نیز از دیرباز محل تولید انواع فرش بوده است. به‌طور کلی فرش تبریز به ظرافت و لطافت شهرت دارد. در واقع استفاده از ابریشم در فرش تبریز یک اصل مهم است. به همین دلیل نیز تعداد رج‌های بالا و وجود جزئیات متنوع در اغلب طرح‌های آن را می‌توان ویژگی بارز فرش‌های بافته شده در این شهر دانست.

طبیعتا هرچه تعداد این رج‌ها بیشتر باشد؛ با فرشی ظریف‌تر و البته گران‌تر روبه‌رو هستید. در واقع فرش‌های تبریز بنابر نوع نخ مورد استفاده، فرش‌هایی از 40 رج تا 70 رج را شامل می‌شوند. همین ویژگی نیز باعث حساسیت بالا در هنگام شستشوی آن شده است. بنابراین در جستجوی قالیشویی آنلاین حتما به دنبال مراکز معتبر و با تجربه در شستشوی فرش ابریشم بافت باشید.

طبیعتا بعضی از این ویژگی‌ها در طرح ماهی تبریز نیز دیده می‌شود. با این حال طرح ماهی که از آن با نام طرح هراتی نیز یاد می‌کنند؛ دارای ویژگی‌های اختصاصی نیز هست. در واقع اگر دقیق‌تر بگوییم طرح ماهی تبریز متعلق به شهر هرات است. اما شهرت و توسعه نقش آن در تبریز و توسط هنرمندان تبریزی رخ داده است.

این طرح از نظر ظاهری نماد دو ماهی است که یک گل بزرگ را در آغوش کشیده است. همچنین این طرح کلی، به صورت ریزتر و ساده‌تر نیز در کل فضای فرش تکرار شده، که به آن ریز ماهی‌ها، چرخ و فلک نیز می‌گویند. طرح ماهی اغلب دارای لچک و ترنج است. با این وجود این نکته قطعی نیست. همچنین در طرح‌های محبوب بازار، ترنج آن شکلی لوزی دارد؛ و لچک بخش بیشتری از طرح را در بر گرفته است.

نکته پایانی در مورد فرش ماهی تبریز شهرت آن در بازار خرید و فروش فرش است. در واقع این فرش به دلایل گوناگون بازار خوبی داشته و تخته‌های نو و دست دوم آن اغلب با قیمت مناسب مشتری دارد. همچنین نوع طرح آن به گونه‌ای است که به‌خوبی با اغلب طراحی‌های دکوراسیون مدرن و سنتی هماهنگ شده و به اصطلاح ست کردن آن با سایر عناصر دکوراسیون داخلی خانه سخت نیست.

فرش هریس

شهر هریس که از غرب به تبریز متصل می شود و مردم این شهر در صنعت فرش بافی فعال هستند فرش های هریس الگوی روستایی دارند و طرح آن طرح مدالی در گوشه سمت راست فرش و حاشیه های پهن با کیفیتی بالا از پشم های مرغوب بافته می شوند. خطوط هندسی، افقی و عمودی با رنگ های تیره ای چون لاکی، قرمز روناسی، قهوه ای سیر، سرمه ای تیره و … است. پشم های ریسیده شده در این منطقه از رنگ های گیاهی مانند روناس، پوست پیاز، نیل کلکته، چوب سیاه و سایر رنگ های طبیعی و گیاهی می باشند.

فرش ابریشم قم

فرش دستباف قم که در تار و پودش از ابریشم خالص و بسیار ظریف استفاده می شود با تراکم گره ای بالا و پرز های کوتاه و تنوع رنگی بسیار زیاد بافته می شود جزء معروف ترین فرش های ایران به شمار می رود به غیر از قالی های ابریشمی، فرش هایی از نخ پشم با پرزها یبلند تر نیز در قم بافته می شوند. نکته ی جالب در رابطه با فرش های قمی این است که طرح منحصر به فردی نداشته و طرح ها از مناطق دیگر الگوبرداری می شوند.

از متداول ترین طرح های فرش قم می توان محرمات (تکرار یک قطعه از فرش در طول آن و تقسیم متن به چند ردیف با رنگ و طرحی مشخص از ابتدا تا انتها و به صورت راه راه در عرض فرش)، درختی (شاخه و برگ، از ویژگی های اصلی آن تشابه زیاد طرح ها با طبیعت است)، شکارگاه، ظل السلطان یا گل و بلبل (1 گلدان با 12 شاخه گل به همراه 2 پرنده و پروانه بر روی شاخه گل ها، زیرمجموعه طرح گلدانی)، موزاییکی بختیاری یا بندی خشتی و محرابی (با الهام از محراب مساجد) است. به دلیل مذهبی بودن شهر قم و صنایع دستی این شهر، فرش هم یکی از صنایع دستی ارزنده ی این شهر به حساب می آید که مسافران بسیاری به عنوان سوغاتی تهیه می کنند.

فرش شاه عباسی اصفهان

نام اصفهان همیشه یادآور هنرهای دستی است. در زمینه قالی بافی و قالی شویی نیز این شهر از مراکز مهم ایران است. تولید فرش دستباف در اصفهان سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. با این وجود در دوران صفویه بود که این هنر در اصفهان به اوج رشد و بلوغ رسید. به همین دلیل نیز بسیاری از طرح‌های محبوب فرش ایرانی، حاصل تلاش پادشاهان صفوی در گسترش هنر اسلامی در ایران است.

فرش اصفهان هم از نظر جنس و هم نظر نقش دارای تنوع بسیار بالایی است. به همین دلیل در فرش‌های بافته شده در این شهر انواع فرش‌های پشمی، کرکی و ابریشمی را می‌توانید بیابید. شهرت فرش‌های اصفهان به اصالت و معنامند بودن آنها است. اگرچه همان‌طور که گفتیم طرح‌های متنوعی به این شهر تعلق دارد؛ اما فرش شاه عباسی اصفهان را می‌توان از جمله معروف ترین فرش های ایران دانست.

فرش شاه عباسی خود دارای زیر مجموعه‌های دیگری است. به عنوان مثال از طرح شاه عباسی در فرش افشان و شیخ صفی نیز استفاده می‌شود. از آنجا که طرح فرش شیخ صفی متعلق به اردبیل است. بد نیست بدانید که از طرح فرش شاه عباسی اصفهان با تغییراتی برای طراحی فرش در سایر شهرهای ایران نیز استفاده می‌شود.

به‌طور خلاصه طرح شاه عباسی به گلی با همین نام اشاره دارد که در بخش‌های مختلف این فرش گسترده شده است. از آنجا که گل شاه عباسی بر روی شاخه‌های در هم تنیده و منحنی بافته می‌شود. این فرش دارای تنوع بالایی در ایجاد نقش‌های مختلف است. به عبارت دیگر گل‌های شاه عباسی معمولا بر روی نوارهای اسلیمی، ختایی و تلفیقی بافته می‌شوند. از نظر شکلی نیز گل‌های شاه عباسی، گل‌های چند گلبرگه، یک طرفه (دارای ریشه) و چند رنگ هستند.

در کنار نوع گل، فرش شاه عباسی دارای ویژگی‌های دیگری نیز هست. به عنوان مثال استفاده از خطوط منحنی پیچ خورده و همچنین مناره‌های کوچک در این فرش امری متداول است. همچنین وجود طرح‌هایی از درختان، حیوانات و همچنین گوشه‌های گرد از دیگر ویژگی‌های طرح شاه عباسی اصفهان است. البته نقوش حیوانات را اغلب در حاشیه این فرش می‌توان دید. از سویی غزال، آهو و شیر از جمله حیوانات به کار رفته در این طرح است.

فرش دستباف نایین

نایین که در 125 کیلومتری مرکز شهرستان اصفهان واقع شده است و فرش های این منطقه از لحاظ ظاهری شبیه به فرش های اصفهانی هستند و برای بافت آن از کرک به جای پشم استفاده می شود از دیگر ویژگی های این فرش پرزهای کوتاه و رنگ زمینه روشن و مات با طرح های ترنج و لچک شناخته شده است.

ظرافت بالا و تراکم در گره های فرش های نایین مثال زدنی است همچنین طرح متداول در شهر نایین طرح مدالی در مرکز فرش در کنار نقش های اسلیمی یا طرح گل است. فرش های این منطقه از لحاظ درجه بندی 4 لایه با کیفیت بسیار بالا، 6 لایه با کیفیت خیلی خوب و 9 لایه با کیفیت خوب هستند.

فرش خشتی بختیاری

استان چهار محال و بختیاری از جمله استان‌های مناطق غربی کشور است که در زمینه تولید و طراحی فرش‌های سنتی سابقه‌ای دیرینه دارد. قوم بختیاری که قرن‌ها به عنوان عشایر در این منطقه زندگی کرده و سپس روستانشینان این قوم، اغلب دستی بر آتش فرش بافی داشته و هنر قالی بافی در آنجا به صورت سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده است.

فرش‌های بختیاری از بسیاری جهان خاص و کاملا متفاوت از سایر فرش‌های بافته شده در سایر نقاط ایران هستند. به‌طور خلاصه دو ویژگی خاص موجب ارزشمند بودن این فرش‌ها شده است. در درجه اول فرش بختیاری حاصل طبیعت است. پشم آن از گوسفندان همان منطقه و رنگ آن نیز از مواد طبیعی موجود در آن منطقه ساخته می‌شود. بنابراین شما با محصولی کاملا سالم، بومی و برآمده از دل طبیعت روبه‌رو هستید.

ویژگی دوم فرش بختیاری و البته مهم‌تر فرش دستباف بختیاری، هنر بافندگان آن است. در واقع فرش بختیاری برعکس سایر فرش‌های ایرانی بر اساس یک نقشه واحد بافته نمی‌شود. بلکه هنرمند بافنده، مانند یک نقاش زبردست، بر روی دار قالی، مانند بوم نقاشی، طرحی اختصاصی و تکرارناپذیر را بر اساس تصویر ذهنی خود اجرا می‌کند. البته همیشه در این زمینه یک چارچوب کلی وجود دارد. به عنوان مثال طرح خشتی یکی از طرح‌های محبوب در میان بافندگان بختیاری است. با این حال جزئیات موجود در طرح خشتی، از یک فرش به فرش دیگر متفاوت است. چراکه به‌طور کلی این فرش‌ها بر اساس یک نقشه دقیق و تکراری بافته نمی‌شوند.

طرح خشتی شامل چندین خشت یا بلوک مربعی یا مستطیلی است؛ که در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند. این خشت‌ها هریک دارای طرح و رنگ خاص خود بوده و اگرچه تکراری هستند؛ اما دو خشت تکراری در کنار یک‌دیگر قرار نمی‌گیرند. بنابراین یک فرش خشتی بختیاری حداقل از دو طرح خشت بهره می‌برد.

در طرح خشتی معمولا آنچه دیده می‌شود؛ عناصر موجود در باغ ایرانی از جمله برگ‌ها، درختان و حتی آب و خاک است. طرح خشتی همچنین می‌تواند بیش از دو حاشیه داشته باشد. حاشیه اول معمولا طرحی متداول‌تر دارد. اما حاشیه داخلی‌تر اغلب از خشت‌های پشت سر هم و گاهی نامنظم تشکیل شده است.

در نهایت خطوط شکسته و صاف، رنگ لاکیِ پررنگ و عناصر مرتبط با طبیعت، مهم‌ترین ویژگی فرش خشتی بختیاری است. فرشی که اغلب با نخ پشمی بافته می‌شود و از دوام بالایی برخوردار است.

فرش ترکمن

فرش دستباف ترکمن قدمتی چندصد ساله دارد و یکی از فرش های اصیل ایرانی به شمار می آید. قالی ها ترکمنی اغلب با طرح های متنوع که با نام هر طایفه نامگذاری شده اند در بازار یافت می شوند و به جرعت می توان گفت جزء بهترین فرش ها برای سوغات اند. عوامل گوناگونی از جمله عوامل فرهنگ و جغرافیا در طرح و نقش اثرگذار هستند. تکرار نقوش و اشکال اساس طرح های فرش ترکمن است که به آن گول یا گل گفته می شود.

برای بافت این سبک فرش ها در زمان های قدیم از پشم گوسفند ولی امروزه از پنبه در بافت تار و پود آن به استفاده می شود. این قالی ها که بر روی زمین و به صورت افقی معمولا در اندازه ای کوچک است. رنگ غالب به کار رفته در آن ها قرمز روشن است و طیف های رنگی آن قرمز از روشن ترین تا تیره ترین، لاکی، آبی، کرم، قهوه ای، دارچینی، زرد، سبز یشمی طوسی است با نقش های مختلف مربوط به هر قوم بافته می شوند.

از نظر کیفیت فرش های ایل تکه با نقش ماری گل و پس از آن آتابای بالاترین کیفیت و از نظر تعداد تولیدات قوم یموت با نقش قاپسه گل، درناق گل و آینه گل بیشترین میزان تولید فرش را در میان ترکمن ها به خود اختصاص دادند از دیگر طرح ها و نقش های آن می توان به نقش ساریق گل از قوم ساریق، ماری، طرح گلی گل از طایفه ارسای و سایر نقوش مانند فیلپی گل و آت ایاقی اشاره کرد.

فرش کشکولی قوم قشقایی

قوم قشقایی از قدیمی‌ترین و مشهورترین عشایر و ایلات کشور هستند. این قوم هنوز هم به سبک گذشتگان خود زندگی کرده و بسیاری از ضروریات زندگی را با دست‌های خود تهیه می‌کنند. گلیم، گبه، فرش و سایر کفپوش‌ها نیز از جمله محصولات تولیدی توسط زنان عشایر قشقایی است.

طرح‌های قشقایی نسبت به سایر شهرهای معروف فرش ایران از تنوع کمتری برخودار است. با این وجود این طرح‌ها نیز مانند طرح‌های بختیاری، به نوعی زاییده هنر و تصور بافنده است. در واقع در اینجا نیز اگرچه یک نقش و طرح کلی وجود دارد؛ اما در جزئیات، همه چیز به سلیقه و ذوق هنری بافنده بستگی دارد.

در میان طرح‌های فرش قشقایی، فرش کشکولی را می‌توان مشهورتر دانست. به همین دلیل نیز ما آن را در لیست معروف ترین فرش های ایران جای داده‌ایم. عناصر اصلی در فرش کشکولی مانند سایر فرش‌های قشقایی، همگی الهام گرفته از طبیعت هستند. به عنوان مثال عناصری مانند مدال، نقوش حیوانات، گل و حتی انسان در این فرش دیده می‌شود.

فرش کشکولی و به‌طور کلی فرش قشقایی اغلب با رنگ قرمز تیره و همچنین رنگ قهوه‌ای به عنوان مکمل بافته می‌شود. البته این ویژگی را می‌توان در سایر فرش‌های این ایل نیز مشاهده کرد. همچنین یک ویژگی کلی در فرش قشقایی، شکل بافتن آن است. در واقع دار قالی در بافت این فرش‌ها افقی بوده و روی زمین قرار می‌گیرد.

شاید این ویژگی از یک محدودیت تاریخی نشات گرفته است. به عبارت دیگر چادرنشینی و نبود دیوار قابل اتکا موجب استفاده از دارهای افقی به‌جای دار عمودی شده است. البته یک دلیل افقی بودن دار قالی در میان عشایر نیز، راحت‌تر بودن حمل آن توسط چهارپایان است. در واقع هنگام کوچ، دار قالی نیمه کاره را برای حمل توسط چهارپایان به‌صورت افقی قرارداده و افراد حتی می‌توانستند روی آن بنشینند.

در نهایت از نظر جنس نیز، فرش کشکولی قشقایی فرشی مبتنی بر پشم است. بنابراین بافتی درشت‌تر داشته و علی‌رغم زیبایی و ارزشمندی، نمی‌توان انتظار ظرافت فرش‌های ابریشم و حتی کرک را از آنها داشت.

فرش شیخ صفی اردبیل

قالی یا فرش شیخ صفی آخرین فرشی است که در مقاله معروف ترین فرش های ایران به معرفی مختصر آن می‌پردازیم. اردبیل را نیز باید یکی از قدیمی‌ترین مراکز تولید فرش و توسعه هنر قالی بافی در ایران دانست. فرش‌های تولید شده در این شهر مانند فرش تبریز، اغلب بر اساس ابریشم بافته شده و از کیفیت و ظرافت بسیار بالایی برخودار است. همین‌طور اگر به دنبال فرش‌هایی با ابعاد بزرگ‌تر هستید؛ در فرش اردبیل گزینه‌های مناسبی خواهید یافت.

فرش شیخ صفی نیز یکی از فرش‌های محبوب اردبیل است. طرح این فرش را می‌توان در یکی از قدیمی‌ترین قالی‌های موجود جهان یافت. این قالی در واقع یک جفت مشابه است که در دوران شاه تهماسب صفوی و برای قرار گرفتن در مقبره جدش بافته شد. این فرش را می‌توان یک سند تاریخی نیز دانست. چراکه بر روی آن تاریخ دقیق بافت فرش و اطلاعات دیگری درج شده است. به‌طور دقیق‌تر این فرش در سال 918 شمسی بافته شده است. تار و پود ابریشمی و استفاده از گره فارسی در فرش شیخ صفی ویژگی دیگر آن است. از نظر طرح، این فرش نسبت به سایر فرش‌های آن زمان، از جزئیات کمتری در طراحی برخوردار است. به عنوان مثال استفاده از طرح حیوانات در آن وجود ندارد. به‌نظر می‌رسد این تصمیم به دلیل استفاده از فرش در یک مکان مذهبی بوده است.

در نهایت جالب است بدانید که فرش شیخ صفی طی یک داستان پر آب چشم از ایران خارج شده و امروزه در موزه ویکتوریای انگلستان قرار دارد.

امیدواریم از خواندن این مقاله لذت برده باشید. همیشه بررسی طرح‌ها و نقش‌های متنوع قالی ایرانی می‌تواند روشی عالی برای انتخاب گزینه‌های مناسب با توجه به طراحی دکوراسیون داخلی خانه شده باشد. به نظر شما جای کدام طرح قالی ایرانی در لیست معروف ترین فرش های ایران خالی است؟