تاریخ، تمدن، هنر و اصالت هر کشوری را می‌توان از روی آثار هنری، آثار باستانی و آثار فرهنگی آن مشاهده کرد. کشور ایران از جمله کشورهایی است که خاستگاه اصلی بسیاری از هنرها بوده و آثار هنری بسیار زیادی از دوره‌های مختلف تاریخی در مناطق مختلف کشور کشف شده است. قالیبافی به عنوان یکی از قدیمیترین هنرهای ایرانی شناخته می‌شود و امروزه نیز فرش‌های ایرانی از محبوبیت بسیار زیادی در سراسر جهان برخوردارند. به گفته بسیاری از کارشناسان و متخصصان اگرچه فرش پازیریک به عنوان قدیمیترین فرش تاریخ در کشور روسیه کشف شده است اما به دلیل داشتن نمادها و المان‌های ایرانی احتمال بسیار زیادی وجود دارد که این فرش متعلق به تاریخ و هنر ایران زمین باشد.
در کنار نکات نگهداری از فرشها، نحوه خرید فرش، قیمت قالیشویی، نحوه تعمیر و ترمیم فرش و … دانستن تاریخچه فرشبافی و آشنایی به قدیمی ترین فرش جهان در تاریخ نیز خالی از لطف نیست. در ادامه مطلب به بررسی دقیق‌تری تاریخچه این فرش و ویژگی‌های آن پرداخته خواهد شد.
تاریخچه فرش پازیریک
نقوش روی فرش پازیریک را که نگاه می‌کنی، انگار وارد دنیایی فراواقعی اما آشنا شده‌ای. تماشای آن طرح‌های هندسی، سوارها، آهوها و موجودات افسانه‌ای در زمینه قرمز رنگ، احساسی خوشایند در مرز واقعیت و خیال به ما می‌بخشد. به خصوص برای ایرانیان که فرش و قالیبافی یکی از پررنگ‌ترین عناصر هنر و فرهنگ آنهاست، این احساس شدیدتر است. بسیاری از ما با شکل و شمایل این سوارکاران و نقوش هندسی و گیاهی در آثار گوناگون هنری و تاریخی خود آشناییم. مثل نقش‌برجسته‌ها، قالی‌ها، کاشیکاری‌ها، نقاشی‌ها و…
در مورد اصل و ریشه خیلی از بقایای کشف شده از دوران باستان شک و تردید وجود دارد. موضوع اصل و نسب قالی پازیریک هم در هاله رمزآلودی از ابهام پوشیده است. اما در مورد تاریخ و مکان کشف این فرش به جای مانده از نیاکان انسان، اطلاعاتی در دست است. اطلاعاتی که همراه با گمانه‌زنی‌های دیگر می‌تواند بشر را در دستیابی به راز ریشه‌ها و گره‌ها و تار و پود این فرش زیبا و اسرارآمیز یاری کند.
در ادامه قصد داریم با مرور اطلاعات موثق تاریخی و جغرافیایی این قالی، برای درک بهتر و بیشتر این بازمانده کهن راهی باز کنیم.
قالی پازیریک اولین بار در سال 1328 هجری شمسی کشف شده و توسط دانشمندی به نام سرگی رودنکو روس به تمام جهانیان معرفی شد. در حقیقت این فرش بی‌نظیر و زیبا در یک قبر یخ‌زده از فرمانروایان سکایی (سکایی‌ها از کوچ‌نشینان ایرانی‌تبار بودند) در محلی به نام کوه‌های آلتای که در منطقه سیبری کشف شد که مابین کشورهای روسیه، مغولستان، قزاقستان و چین واقع شده است. علت نام‌گذاری قالی پازیریک نیز به همین منطقه ارتباط دارد. با بررسی‌های تخصصی انجام شده روی این فرش مشخص شد که تاریخ بافت آن به 400 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد و طول عمر آن حدوداً 2500 سال است.
هرچند که سالم ماندن قالی به مدت 2500 سال می‌تواند سؤالات بسیاری در ذهن افراد ایجاد کند اما کشف این قالی نشان از قدمت هنر و صنعت قالیبافی دارد. بشر از دیرباز در تلاش بوده که برای محافظت از خود در برابر سرما و گرما و حشرات و … از مواد مختلف زیراندازهای مناسبی تولید کند. نکته دیگری که برای تاریخ‌نگاران و متخصصان امر بسیار جالب توجه بود پیدا شدن چنین اثر هنری در منطقه‌ای غیر از بین‌النهرین، یونان و مصر بود که از تاریخ ملموس‌تری برخوردارند. در مقاله‌ای تحت عنوان بهترین مکان برای خرید فرش دستبافت به بررسی نکات و فاکتورهای مهم در خرید فرش‌های دستبافت و محل مناسب برای خرید آنها پرداخته شده که می‌تواند اطلاعات مهمی به خوانندگان ارائه کند.
فرش پازیریک مربوط به کدام دوره است و در کجا کشف شد؟
شاید اگر از شما می‌پرسیدند قدیمی ترین فرش جهان در کدام کشور کشف شد، روسیه آخرین جایی بود که به ذهنتان خطور می‌کرد. اما با توجه به تبادلات فرهنگی و هنری که در دوران باستان بین اقوام مختلف برقرار بوده این امر خیلی هم دور از ذهن نیست. بسیاری از ملت‌ها انواع نمادها و مهارت‌ها و هنرها را از یکدیگر به وام می‌گرفتند و گاه اثر هنری یکی، درآمیخته با نشانه‌های هنر ملت دیگری بود. از طرف دیگر امکان اینکه آثار هنری یک ملت به جای دیگری برده شود و یا هنرمندی از یک کشور، در کشور و دیار دیگری دست به آفرینش اثر هنری بزند وجود داشت.
با توجه به نقوش روی فرش پازیریک، گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که این قالی متعلق به سرزمین ایران باشد. در ادامه به بررسی‌های ویژگی‌های این قالی با ارزش و اصلیت آن خواهیم پرداخت.
مهم‌ترین ویژگی‌ها و مشخصات قالی پازیریک
فرش پازیریک که امروزه در کشور روسیه و شهر سن پترزبورگ، در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود همانند دیگر آثار هنری و تاریخی می‌تواند ویژگی‌ها و مشخصات منحصربه‌فردی داشته باشد که قطعاً جذابیت زیادی برای افراد خواهد داشت. از جمله مهم‌ترین ویژگی‌ها و مشخصات این فرش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- این قالی به شکل مربع و در ابعاد دقیق 1.98 متر در 1.89 بافته شده است.
- این قالی به روش گره ترکی که یک گره رایج در فرش ایرانی است بافته شده است.
- رج شمار قالی فرش پازریک تقریباً 3600 گره در دسی‌متر مربع است.
- نخ استفاده شده در این قالی از جنس پشم با مرغوبیت و کیفیت بالا است که امروزه نیز در گران ترین فرش ماشینی و دستبافت به کار می‌رود.
- از نقش‌های متنوع و گسترده‌ای در این قالی استفاده شده است.
- رنگ و تم اصلی این قالی قرمز است و از طرح و نقشی مدرن و خاص به نسبت 2500 سال پیش برخوردار است.
- ازآنجایی‌که قالی بسیار قدیمی است آزمایش‌های رادیواکتیو انجام شده روی آن نتایج متفاوتی نشان می‌دهند و دقیقاً سال بافت آن مشخص نیست از این رو برخی این فرش را اولین فرش جهان مینامند.
- تار این قالی اندکی کشیده شده و پودرهای آن نیز به تعداد سه یا چهار بار بین هر دو ردیف گره پیچ شده است.
آیا فرش پازیریک یک فرش ایرانی است؟
در حقیقت در دنیای امروز نمی‌توان هیچ ادعا و حرفی را بدون داشتن مدرک و سند به اثبات رساند. اینکه فرش پازیریک را صرفاً بر اساس ادعا به کشور ایران نسبت داد منطق نخواهد بود. چیزی که به صورت قطعی در مورد این فرش می‌توان بیان کرد طول عمر 2500 ساله آن و محل کشف آن در کوهستان‌های سیبری است. نمی‌توان بر اساس ادعا و حدس و گمان آن را به کشور خاصی نسبت داد. به گفته سرگی رودنکو (کاشف قالی) قالی پازیریک از لحاظ طراحی بسیار شبیه به نگاره‌های تخت جمشید می‌باشد. همچنین دیوید استروناخ از تاریخ نویسان برجسته دنیا اعتقاد دارد نقشه و طراحی قالی پازیریک قطعاً متعلق به ایران است و یا اینکه احتمال دارد عشایر سیبری این قالی را بر اساس یک نقشه ایرانی بافته باشند. بسیاری از کارشناسان و متخصصان این حوزه نظریات متفاوتی در مورد این فرش دارند.
- جنی هاسکو به عنوان یکی از بزرگ‌ترین محققان و پژوهشگران این حوزه اعتقاد این قالی و نقشه آن بسیار شبیه به سایر وسایل قدیمی و کهن سیبری است. به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که متعلق به همان مناطق است هرچند که امکان دارد ایده آن از نقطه دیگری آمده باشد
- جیمز اوپی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کارشناسان معاصر فرش اعتقاد دارد فرش پازیریک بافته عشایر بیابان‌گرد نواحی سیبری است.
مهم‌ترین دلایل ایرانی بودن قالی پازیریک
همان‌طور که گفته شد نظریه‌های مختلفی در مورد قالی پازیریک وجود دارد و نمی‌توان با قطعیت آن را به کشور یا منطقه خاصی نسبت داد. از مهم‌ترین دلایلی که نشان می‌دهد فرش پازیریک می‌تواند ایرانی باشد می‌توان موارد زیر را عنوان کرد:
- ایران همواره به عنوان مهد و خاستگاه اصلی هنر قالیبافی در جهان شناخته شده است. زمانی که آثاری مربوط به این هنر در برهه‌های مختلفی تاریخ کشف شود احتمال ایرانی بودن آن بسیار زیاد خواهد بود.
- این قالی دارای طراحی و نقوش ویژه‌ای است که شباهت بسیار زیادی به تخت جمشید در دوران هخامنشیان دارد.
- رنگ‌های به کار رفته در این فرش از رایج‌ترین رنگ‌های استفاده شده در بافت فرش‌های ایرانی است. رنگ قرمز نیز از رایج‌ترین رنگ‌ها در دوره هخامنشیان است.
- تصاویر حیوانات افسانه‌ای مانند شیر بالدار (گریفین) که از حیوانات افسانه‌ای ایران باستان هستند در این فرش مشاهده می‌شود.
- تصویر گوزن زرد شاخ پهن که از حیوانات قدیمی و بومی ایران است در این فرش به دفعات تکرار شده است.
- در این فرش 28 بار از نقوش مربوط به تخت جمشید و سنگ‌تراش‌های آن استفاده شده است که شامل اسب‌سوارانی است که به‌طور دو نفر در میان به‌تناوب بر روی اسب‌ها نشسته یا در کنار آن ایستاده‌اند.
جمع‌بندی نهایی
فرش پازیریک به عنوان قدیمیترین فرش جهان حدود 2500 سال پیش بافته شده است. هنوز نمی‌توان با قاطعیت عنوان کرد که این فرش متعلق به چه کشوری است. وجود نشان‌ها و المان‌های ایرانی در آن احتمال ایرانی بودن فرش را بیشتر از سایر کشورها تائید می‌کند. برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد این فرش و تاریخ فرشبافی در ایران می‌تواند از دانش کارشناسان قالیشویی تهران استفاده کرد اما آنچه که مسلم است هنر قالیبافی در کشور ایران سابقه‌ای بلند مدت داشته و تاریخچه آن از سایر کشورهای مدعی غنی‌تر است.
