فرش‌ها امروزه جایگاه ویژه‌ای در دکوراسیون داخلی و تزئینات خانگی خصوصا در کشور ایران دارند و همین امر موجب شده است که امروزه انواع مختلفی از فرش‌ها از نظر نوع بافت، نوع الیاف، اندازه و ابعاد و … وجود داشته باشند. فرش و قالی ایرانی از ممتازترین و باکیفیت‌ترین فرش‌ها در جهان است و قدمت و تاریخچه آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد. قالی‌های ایرانی از طرح و نقشه‌های متعددی برخوردار است که قرابت و نزدیکی بسیاری زیادی به فرهنگ، آداب و رسوم کهن این سرزمین دارد. در ادامه مطلب به بررسی مشهورترین طرح قالی ایرانی پرداخته می‌رود که محبوبیت بالایی در میان مردم سراسر جهان دارند.
همین‌طور آشنایی با انواع طرح فرش دستباف ایرانی به علاقمندان حوزه طراحی، دکوراسیون و حتی مد کمک می‌کند تا با دقت، خلاقیت و درک بهتری از این عنصر زیبا در پروژه‌های طراحی خود بهره ببرند. در واقع این آشنایی کمک می‌کند تا طراحی‌های برگرفته از آنها معنادارتر شده و از همین طریق به شکلی عمیق‌تر به دل مخاطب بنشیند. بر همین اساس در این نوشته با جزئیات نسبتا کامل به بررسی انواع طرح های فرش دستباف ایرانی پرداخته‌ایم.
تاریخچه هنر قالیبافی در ایران
در حقیقت می‌توان گفت بشر از زمان غارنشینی برای محافظت از جسم خود در برابر سرما، گرما، حشرات، جانوران و … از زیراندازهای مختلفی استفاده می‌کرده که هر کدام از انواع مواد مختلف مانند پشم و پوست حیوانات، برگ درختان و … ساخته می‌شده‌اند. قالی نیز نوعی از زیراندازها است که از هزاران سال پیش توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته و تا امروز تغییرات متعددی داشته است.
قدیمیترین قالی در سال ۱۹۴۹ توسط باستان شناسان روس و در دره‌ای به نام پازیریک کشف شده است که قدمت و تاریخچه آن به 5 قرن قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد اما همانطور که گفته شد اولین قالی‌ها در ایران در دوره ساسانیان بافته شده‌اند و ایران همواره به عنوان یکی از مهدهای اصلی هنر قالیبافی در جهان شناخته شده است و بافت و رفوگری فرش یکی از هنرهای اصلی ایرانی به شمار می‌رود.
انواع طرح فرش دستباف ایرانی به عنوان میراثی بزرگ و ارزشمند در دنیای طراحی دکوراسیون در سراسر جهان مورد توجه است. فرش‌های ایرانی از قرن‌ها پیش به هنری بی‌بدیل تبدیل شده و سرآمد فرهنگ و هنر این سرزمین هستند. امروزه انواع طرح های فرش ایرانی را می‌توان در گوشه و کنار جهان به عنوان اثری هنری و کاربردی در دنیای طراحی دکوراسیون یافت. اما طرح و نقش در فرش ایران خود داستانی جدا دارد.
طرح این بافته‌های ارزشمند اثری یک روزه یا طراحی شده تنها توسط یک هنرمند مشخص نیست. بلکه هر طرحی در طول تاریخ به رشد و نمو خود ادامه داده و متاثر از فرهنگ، جامعه و شرایط روز آن، توسعه یافته است. بنابراین با جستجو در این طرح‌ها می‌توان رد پای تاریخ این سرزمین را به خوبی مشاهده کرد و درباره آداب، رسوم، سنن، اعتقادات و سبک زندگی ایرانیان در جغرافیای گوناگون این سرزمین اطلاعات و داستان‌های جذابی را به دست آورد.
معروف‌ترین طرح قالی ایرانی
فرش و قالی ایرانی شهرت و آوازه‌ای وصف‌ناپذیر در سراسر جهان دارد و هنر دست بافنده‌های ایرانی به خوبی در تمام دنیا شناخته شده است. قالی‌های ایرانی دارای طرح‌های متعددی هستند که هر کدام جذابیت‌ها و زیبایی‌های خاص خود را دارند. از جمله مهم‌ترین و مشهورترین طرح‌های قالی ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
قالی طرح اسلیمی
اسلیمی یک طرح قالی معروف ایرانی است که شهرتی جهانی دارد و از چند مدل مختلف برخوردار است. این طرح با دخل و تصرف‌های مختلف به چند گروه مختلف مانند اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ماری، اسلیمی شکسته و اسلیمی بندی تقسیم می‌شوند. هنوز مشخص نیست که چرا به این قالی‌ها اسلیمی گفته می‌شود اما بسیاری معتقدند که از واژه اسلام گرفته شده است. همچنین اسلیمی به معنای جوانه نیز خواهد بود. این قالی‌ها می‌توانند احساس خوشایندی از شاخه‌های دورانی در میان برگ‌ها متعدد به افراد منتقل کنند. دهان اژدر مشهورترین طرح اسلیمی است که در آن هر شاخه به دو بخش متقارن تقسیم می‌رود و هر بخش نشان دهنده یکی از فک‌های بالا و پایین اژدها می باشد.
قالی طرح افشان
یکی دیگر از معروف‌ترین طرح قالی‌های ایران طرح افشان است که به سخت قابل شناسایی است و همانطور که از نام آن مشخص است رنگ‌ها، نقش‌ها و … بر روی فرش افشانده شده و یک باغ پر از گل و درخت در آن ترسیم شده است. دو نشانه خاص برای شناسایی این فرش‌ها وجود دارند. این طرح‌ها از دو طرف متقارن هستند و می‌توان با دو خط افقی و عمودی آنها را به 4 قسمت مساوی تقسیم کرد به‌گونه‌ای که هر قسمت آن یک طرح مشابه و متقارن خواهد داشت. نشانه دوم این طرح‌ها نیز عدم داشتن ترنج و لچکی است
قالی طرح ماهی درهم
ماهی درهم از جمله معروف‌ترین طرح‌های قالی ایرانی است که در طول تاریخ دچار تغییرات متعددی شده است چرا که طرح کاملی نبوده و نقشه قبلی برای آن وجود نداشته است. این طرح در حقیقت نوعی از طرح‌های ایلیاتی به شمار می‌رود که بیشتر در مناطق عشایری وجود داشته است و از سبک زندگی آنها الهام گرفته است. قالی طرح ماهی درهم از جمله انواع فرش دستباف است که زیبایی و جذابیت بسیار زیادی دارد و به خوبی اصالت و هنر ایرانی را به نمایش می‌گذارد.
این طرح نیز می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد که مهم‌ترین آنها شامل ماهی فراهان و زنبوری، ماهی هرات، ریز ماهی، خرده ماهی، ماهی درهم بندی و … هستند. ریشه و خاستگاه اصلی این طرح قالی ایرانی از شهرستان بیرجند است و به سایر نقاط کشور راه پیدا کرده است.
قالی طرح بته جقه
این طرح نیز از جمله طرح‌های تاریخی و قدیمی قالی در ایران است که مبتنی بر بته جقه بوده و افرادی که بته جقه را بشناسند به راحتی می‌توانند قالی آن را نیز شناسایی کنند. این طرح در حقیقت از درخت سرو الهام گرفته و شباهت بالایی نیز به قطرات آب دارد. در این طرح قالی ایرانی معمولا 2 بته جقه بزرگ و چندین بته جقه کوچک روی فرش مشاهده می‌شوند.
قالی طرح شاه عباسی
طرح شاه‌عباسی یکی از مشهورترین و معروف‌ترین طرح‌های قالی ایرانی است که شهرت بسیار زیادی در سراسر جهان دارد و بر اساس نوع خاصی از گل‌ها طراحی می‌شود که به آن شاه‌عباسی گفته می‌شود. گل شاه‌عباسی در این طرح قالی نقش ویژه‌ای داشته و در کنار ارکانی دیگری همچون شاخه‌ها، برگ‌ها، ختائی‌ها، اسلیمی‌ها و … می‌توانند نقش و نگار زیبا و جذابی به نمایش بگذارند. قالی طرح شاه‌عباسی می‌تواند انواع مختلفی داشته باشد که مهم‌ترین آنها شامل شاه‌عباسی تصرفی، شیخ صفی، افشان، لچک ترنج، جانوری، درختی، ترنجی طره دار، لچک ترنج کف ساده، طره دار سلسله‌ای و … هستند.
قالی طرح شكارگاه و گلداني
قالی طرح شکارگاه و گلدانی نیز از جمله قالی‌های مشهور ایرانی است که شناسایی آنها کار بسیار راحتی است. چرا که در آنها نشانه‌هایی از شکار وجود دارد و معمولا مردی سوار بر اسب با تیر و کمان در حال شکار است. قالی طرح گلدانی نیز همانطور که از نام آن مشخص است نشانه‌ای از گلدان دارد و به راحتی می‌توان آن را از سایر قالی‌ها تشخیص داد. هر کدام از قالی‌های طرح ایرانی می‌توانند شرایط خاص خود را داشته باشند همانند شستشوی فرش باید از مواد و روشهای مختلفی برای شستشو و نگهداری آنها استفاده کرد.
قالی طرح ایلی
قالی‌های طرح ایلی از اصیل‌ترین و قدیمیترین قالی‌های ایرانی هستند که برگرفته از سبک زندگی ایلیات و عشایر هستند. در طراحی این نوع فرش ها در اصل از طبیعت و زندگی طبیعی افراد الهام گرفته‌اند. این قالی‌ها معمولا توسط عشایر بافته می‌شوند و نمی‌توان آن را مختص نقطه خاصی از کشور دانست چرا که در تمام نقاط کشور یافت می‌شوند و در اشکال مختلفی تولید می‌شوند. این قالی‌ها نیز می‌توانند انواع مختلفی داشته باشند. مشهورترین آنها شامل قالی‌های طرح قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، ساوه، بختیاری، گبه، یلمه، کردی، سنه، دسته‌گل، علی میرزایی، سنگ چوبی، تفرش، خمسه، هریس، مهربان، زنجان، مشکین‌شهر و … هستند.
قالی طرح هندسی
از دیگر طرح های قالی ایرانی که از شهرت و اعتبار بالایی در سراسر دنیا برخوردار است می‌توان به قالی‌های طرح هندسی اشاره کرد. این قالی‌ها نیز به سادگی قابل تشخیص هستند. چرا که طرح های منحنی و دایره‌ای در آنها دیده نمی‌شود و از طرح هایی همچون مربع، مستطیل، مثلث و … برخوردارند.
در کنار تمامی طرح‌های گفته شده می‌توان به طرح‌های ایرانی دیگر همچون قالی طرح محرابي، قالی طرح خشتی و … نیز اشاره کرد که هر کدام ویژگی‌ها و قابلیت‌های منحصربه‌فردی دارند. کارشناسان قالیشویی می‌توانند اطلاعات جامع و کاملی در مورد انواع طرح قالی ایرانی داشته باشند و در تشخیص آنها مهارت بالایی دارند.
نوعی از قدیمیترین فرش در جهان نیز فرش پازیریک میباشد که اگر علاقمند به مطالعه بیشتر در این باره هستید میتوانید به بلاگ مرتبط مراجعه فرمایید.
قالی طرح جانمازی یا محرابی
این طرح خاص حاصل توجه به هنر قالی بافی در دوران صفویه است. در این دوران حکومت شیعی ایران علاقه زیادی به ساخت هنری بر مبنای اسلام و تشیع داشت. از آنجا که در اسلام نماز یکی از اصول دین است؛ توجه به آن در هنر نیز بیش از سایر موارد مورد توجه قرار گرفته است.
طرح محرابی یا جانمازی در واقع قالی بافته شده به عنوان جانماز است. بنابراین در آن یک تقارن رو به قبله را مشاهده می‌کنید. همچنین استفاده از تصاویر مذهبی و فرم‌های مشابه با معماری مساجد در این طرح ها یادآور محراب نماز است. در واقع طرح محرابی یک نقشه یک طرفه، مستطیلی و جهت‌دار است که در ابعاد کوچک بافته می‌شود.
قالی طرح لچک و ترنج
این طرح را باید پرکاربردترین و آشناترین طرح فرش دستباف ایرانی دانست. تمامیت این طرح بر اساس ایجاد تقارن طراحی شده است. در این طرح هر چهار گوشه فرش از طرحی یکسان و متقارن با هم برخوردار هستند. در میانه نیز ترنج قرار دارد. اغلب میان طرح و رنگ این دو بخش هماهنگی وجود دارد. هرچند از نظر رنگی معمولا از رنگ‌های متضاد برای آن استفاده می‌شود. اغلب ترنج‌ها به صورت دایره یا بیضی طراحی می‌شوند. با این وجود دیدن ترنج‌های لوزی و سایر اشکال هندسی منظم نیز عجیب نیست.
در نهایت از نظر مفهومی نیز ترنج‌ها بیانگر تفکرات مختلفی هستند. به عنوان مثال در برخی طرح‌ها ترنج مانند خورشید دروازه آسمان است. گاهی نیز ترنج نقش حوض کاشی را در میان یک باغ بازی می‌کند.
قالی طرح تصویری
طرح تصویری به یک طرح کلی از قالی‌های مبتنی بر چهره‌نگاری گفته می‌شود. به عنوان مثال طرح های شکارگاه زیر مجموعه طرح تصویری هستند. همچنین قالی‌های بافته شده به صورت مینیاتوری و یا تصویر چهره افراد مشهور نیز در این دسته قرار می‌گیرند. از نظر ساختار و جنس این قالی‌ها در دسته تابلو فرشته قرار گرفته و برای داشتن ظرافت کافی در جزئیات تصویر و چهره، معمولا به کمک نخ ابریشم و به صورت ریزبافت طراحی و تولید می‌شوند.
قالی طرح گول
این طرح را می‌توان در قالی ترکمنی یافت. گول در زبان ترکی به معنی دسته است. در واقع این نام به ساختار طراحی فرش اشاره دارد. جایی که یک ترنج به صورت مکرر در طرح قالی تکرار می‌شود. در طرح گول اغلب از شمایل حیوانات استفاده می‌شود؛ و هر گول یا دسته از ترنج‌ها نشان‌دهنده گروهی از حیوانات هستند. از طرفی طرح گول اغلب در میانه قالی اجرا می‌شود؛ و این فرش‌ها همچنان در حاشیه خود دارای طرح متفاوتی هستند.
قالی طرح گل دار
گل‌ها در قالی‌های مناطق مختلف ایران جایگاهی ویژه دارند. بنابراین داشتن طرحی به نام گل دار عجیب نیست. ویژگی بارز این طرح ها وجود حجم زیادی نقش گل در آنهاست. در واقع غالب طرح اجرا شده در این فرش‌ها گل است. در این قالی‌ها دو نوع گل وجود دارد.
گل‌هایی که به صورت قرینه طراحی شده و با نام گل سرخ و رز شناخته می‌شوند. گل‌هایی که به صورت نامتقارن طراحی می‌شوند نیز به نام گل نخلی شناخته می‌شود. اغلب قالی‌های گل‌دار بر اساس ساختار لچک و ترنج بافته می‌شوند. هرچند ممکن است در هر بخش گل‌های ریز نامتقارن نیز یافت شود.
طرح های زیرمجموعه‌ای مانند طرح گل و بلبل، طرح گل حنایی و طرح گل فرنگ از جمله طرح هایی هستند که در این مدل از قالی قرار می‌گیرند.
قالی طرح درختی
این طرح همانطور که از نامش پیداست؛ مبتنی بر وجود درخت در نقش قالی است. نقش درخت‌ها در قالی نیز گاهی به صورت واقع‌گرایانه و گاهی به صورت تخیلی و به صورت سوررئال طراحی می‌شود. در طرح درختی معمولا خبری از تقارن نیست. بنابراین درخت مانند دنیای واقعی جهت دار است. همچنین وجود پرندگان بر روی شاخه‌های درخت نیز در این طرح قالی ایرانی دور از ذهن نیست.
در نهایت باید گفت طرح های قالی ایرانی بسیار بیشتر از موارد گفته شده است. گاهی یک طرح در زیرمجموعه طرح دیگر قرار می‌گیرد. گاهی نیز دو یا چند طرح در ترکیب با هم نوعی قالی خاص را شکل می‌دهند. با این حال در این بخش اصلی‌ترین و محبوب‌ترین طرح های قالی ایرانی را بررسی کردیم.
آشنایی با انواع انواع طرح های فرش دستباف بر اساس شهر
هر طرح فرش دستباف ایرانی در دل خود داستان و تاریخچه‌ای دارد که در این نوشته به آن خواهیم پرداخت. با این حال به‌طور کلی مسیر طراحی فرش ایرانی به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. بشر در طول زندگی خود مصنوعات بسیاری را اختراع کرده است. مصنوعاتی که هریک با هدف و کاربردی ساخته شده‌اند. با این حال موارد معدودی است که این مصنوعات علاوه بر کاربردی بودن، بیانگر عواطف، احساسات، اعتقادات، آداب، رسوم و سنن جامعه بوده باشد. فرش یکی از این مصنوعات است؛ که ما را با خود به گذشته می‌برد.
کشور ایران در کنار چند کشور دیگر مانند هند، ترکیه، افغانستان، پاکستان، چین و نپال، از جمله کشورهایی هستند که سابقه قالی بافی در آنها به بیش از هزار سال بازمی‌گردد؛ و قدیمیترین فرش‌های جهان را می‌توان در آنها یافت. طرح فرش های دستباف ایرانی معمولا بیش از هر چیزی از جغرافیا تاثیر گرفته‌اند.
بنابراین در جستجوی آنها معمولا نام شهرها و مناطق گوناگون ایران را خواهید شنید. همانطور که در صنعت قالیشویی نیز شنیدن نام‌هایی وابسته به جغرافیا مانند قالیشویی تهران دور از ذهن نیست. به عنوان مثال شهرهایی مانند اصفهان، قم، تبریز و کاشان دارای طرح های اختصاصی خود در فرش ایرانی هستند. با این وجود امروزه هر تولیدکننده فرشی بنا بر سلیقه و نیاز بازار، طرح های مختلف را در شهرهای مختلف تولید می‌کند.
فرش تبریز
اگر به نقش‌های دقیق و ظریف علاقمند هستید؛ فرش تبریز بهترین گزینه برای شماست. تبریز را باید یکی از قدیمیترین قطب‌های قالی بافی جهان دانست. با این وجود هنر فرش بافی در تبریز در قرن شانزدهم میلادی و هم‌زمان با دوره صوفیه در ایران به اوج خود می‌رسد. در واقع فرش تبریز یک فرش شاهانه است؛ که با پیگیری و جمع‌آوری هنرمدان توسط دربار شاه اسماعیل صفوی به نقطه اعلای هنر رسیده است. از نظر جنس و بافت فرش تبریز معمولا تمام ابریشم است. بنابراین کوچک‌ترین جزئیات نیز در طرح آن در نظر گرفته شده است.
گل‌های ریز و طرح‌هایی با حداکثرِ دقت، نشان فرش تبریز است. همچنین تمام ابریشم بودن فرش تبریز موجب نازکی و سبکی آن شده است. به شکلی که وقتی این فرش را در دست می‌گیرید مانند یک پارچه فرم می‌گیرد. در واقع این فرش‌ها به قدری ظریف و نازک بافته می‌شوند؛ که می‌توان آنها را مانند یک تابلوی دیواری نیز استفاده کرد. البته در فرش تبریز نیز از نظر میزان ظرافت رده‌بندی‌های مختلفی وجود دارد. در واقع این فرش‌ها از معمولا از 24 رج تا 110 رج بافته می‌شوند. منظور از رج تعداد گره است.
در واقع هر رج هفت سانتی‌متر بوده و فرش 24 رج دارای 24 گره در هر 7 سانتی‌متر است. با این توضیح می‌توان ظرافت بالای یک فرش تبریز 110 رج را به خوبی متصور شد. نکته دیگر در مورد انواع طرح فرش دستباف تبریزی تنوع آن است. در واقع فرش تبریز در طرح های مختلفی طراحی و بافته می‌شود. اما از میان این مدل‌ها می‌توان به طرح های هرات و ماهی به عنوان محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین طرح‌ها اشاره کرد.
فرش اصفهان
اصفهان یکی دیگر از شهرهای ایران است که نام آن با تاریخ و فرهنگ و هنر درهم آمیخته است. فرش اصفهان نیز هم‌زمان با فرش تبریز و در دوره شاهان صفویه به اوج نبوغ و بلوغ رسید. این فرش بیش از هرچیز یادآور باورهای مذهبی و دینی جامعه و البته دربار پادشاهی صفویه است. بنابراین یافتن نقش‌های اسلیمی و شباهت بسیار زیاد طرح های مورد استفاده در این فرش‌ها با کاشی کاری‌های مساجد بزرگ و قدیمی اصفهان بی‌دلیل نیست. از سویی وقتی صحبت از فرش اصفهان می‌شود؛ باید به فرش نائین نیز اشاره کرد. در واقع فرش نائین هم با جزئیاتی متفاوت دنباله همان فرش اصفهان است.
در فرش اصفهان و نائین نیز استفاده از ابریشم رواج دارد. با این وجود یافتن فرش‌های پشمی نیز ساده‌تر بوده و نمونه‌های بیشتری از آن را خواهید یافت. همچنین از نظر طرح، طرح‌های سجاده‌ای، ستونی و شکارگاه، بیش از هرچیز در این فرش‌ها قابل تشخیص است.
در کنار این نام‌هایی مانند طرح شاه عباسی، احتمالا شما را بیشتر و بیشتر به یاد فرش اصفهان می‌اندازد. در عمل وقتی به فرش اصفهان نگاه می‌کنید؛ گویی به گنبد مسجد امام، چهل ستون، هشت بهشت، عالی قاپو و… نگاه کرده‌اید. البته از نظر فنی انواع طرح فرش دستباف اصفهان بر اساس طرح لچک و ترنج است. به این معنا که گل‌ها در آن قرینه بوده و البته در برخی مدل‌ها اسلیمی‌هایی مستقل از ترنج مرکزی طراحی شده است.
فرش کرمانشاه
فرش کرمانشاه بیش از هرچیز با طرح‌های محلی و سنتی خود شناخته می‌شود. در واقع در فرش کرمانشاه برعکس تبریز و اصفهان، طرح‌ها توسط هنرمندان بومی و مردمی و به مرور ایجاد شده‌اند. به همین دلیل نیز در طرح آنها بیشتر از موارد دیگر، سبک زندگی جامعه دیده می‌شود. فرش سنقر و کلیایی محبوب‌ترین فرش در این ناحیه جغرافیایی است. در کرمانشاه به طرح فرش «گل» گفته می‌شود. به عنوان مثال گل اکبرآباد یا گل ترنجی از جمله محبوب‌ترین انواع طرح های فرش دستباف کرمانشاهی محسوب می‌شوند. همچنین در این طرح‌ها به ریزه‌کاری‌های طرح «ریز گل» می‌گویند.
فرش کرمانشاه اگرچه شکوه و جلال فرش اصفهان و ریزه‌کاری‌های فرش تبریز را ندارد؛ اما هویت خاصی داشته و بر مبنای این هویت، هنری ویژه را ارائه می‌دهد. هنری که از دل جامعه برخواسته و به‌خوبی با آن عجین شده است. امروزه طرح هایی مانند عبداللهی، سماوری، بازوبندی، اکبرآبادی، حسین آبادی، خانم بافت و تخت جمشیدی هنوز هم در این منطقه بافته می‌شوند.
از نظر جنس و روش تولید، فرش دستبافت کرمانشاه بر اساس گره متقارن ترکی بافته می‌شود. همچنین این فرش معمولا از جنس پشم بوده و همچنان بر روی چله پشمی نیز بافته می‌شود. علت استفاده زیاد از پشم در این فرش‌ها دوام بیشتر آنهاست. در واقع شکل استفاده از فرش کرمانشاه که در گذشته توسط عشایر و روستاییان این ناحیه مورد استفاده بوده، به کار بردن پشم را مهم کرده است. چراکه پشم به این فرش‌ها مقاومتی بالا بخشیده و دوام آنها را در مقابل سایش و پوسیدگی و… بیشتر کرده است.
نکته دیگر در انواع طرح های فرش دستباف کرمانشاه استفاده از رنگ‌های طبیعی برای رنگ آمیزی پشم است. در واقع پشم‌های به کار رفته در فرش کرمانشاه با رنگ‌های طبیعی برگرفته از گل‌ها، میوه‌ها و گیاهان ساخته شده است. این ویژگی موجب شده تا از نظر سلامتی و ارگانیک بودن نیز فرش این ناحیه بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. البته این ویژگی از سویی موجب کاهش تنوع رنگی در این فرش‌ها شده است.
فرش قم و کاشان
دو شهر دیگر شناخته شده در طراحی فرش ایرانی، قم و کاشان هستند. فرش قم و کاشان دارای ویژگی‌های جذابی است. به همین دلیل نیز امروزه بسیار مورد توجه بوده و در بازار فروش خوبی دارد. به عبارت دیگر در حالی که فرش قم و کاشان از پشم بافته می‌شود؛ از ظرافت بسیار بالایی (در حد خود) برخودار است. در واقع طراحان فرش و بافندگان این ناحیه در طول قرن گذشته فرش‌هایی را ساخته‌اند که علی‌رغم استفاده از پشم به‌جای ابریشم، دارای ظرافتی بسیار بالا در طرح بوده و جزئیات بسیار زیادی را در مقابل دیدگان شما قرار می‌دهند.
همین ویژگی فرشِ طراحی شده در این ناحیه را نیز ارزشمند کرده است. فراموش نکنید که پیش از یک قرن گذشته، اگرچه هنر فرش بافی در این نواحی وجود داشته، اما توسعه آن، به خصوص در قم، وام‌دار مهاجرپذیری این شهر و مهاجرت بافندگان از سایر شهرهای ایران به آن است. در واقع مهاجرت بافندگان اصفهانی به کاشان و بافندگان کاشانی به قم، موجب شکل‌گیری این طرح‌ها و فرش‌های خاص شده است. در فرش قم و کاشان طرح های محبوبی مانند شاه عباسی افشان، شاه عباسی لچک ترنج، هندسی جوشقانی، شکارگاه، ظل السلطانی، محرابی گل فرنگ، بوته‌ای، درختی، محرمات، بندی کتیبه‌ای و ترنجی کف ساده دیده می‌شود. همین نام‌ها کافی است تا ارتباط فرش قم و کاشان را با فرش اصفهان درک کنید.
از نظر طرح اگر جزئیات زیادی ندانید؛ شباهت‌های زیادی در آنها با فرش اصفهان خواهید دید. هرچند فرش قم و کاشان دارای ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود نیز هستند. به عنوان مثال یافتن فرش‌هایی در ابعاد مربع و دایره تنها در این ناحیه به‌راحتی میسر است. این فرش‌ها به دلیل ساختار مربعی یا دایره‌ای خود، طرح های خاص و متقارن‌تری نیز داشته و کاربردهای اختصاصی‌تری دارند. این در حالی است که به‌صورت پیش‌فرض انواع طرح فرش دستباف ایرانی در قالب مستطیلی بافته می‌شود.
از نظر ساختار نیز فرش این نواحی علی‌رغم ظرافت در طرح و نقش، به دلیل استفاده متداول از پشم، زمخت‌تر و زبرتر است. بنابراین وقتی روی آن دست می‌کشید؛ این زبری را احساس می‌کنید. هرچند میزان آن به حدی است که ناراحت‌کننده نیست. مزیت این ویژگی نیز آن است که در کنار ظرافت در طرح، میتوانید انتظار دوام بالاتری از آنها داشته باشید.
فرش بختیاری
برای آشنایی با فرش بختیاری باید به استان چهارمحال و بختیاری سفر کنیم. این استان که در غرب ایران واقع شده، مرکز بافندگان سنتی بسیاری است؛ که حاصل هنر آنها در قالب انواع طرح فرش بختیاری در سراسر ایران و حتی جهان شناخته شده است.
مهم‌ترین ویژگی فرش بختیاری خاص، متفاوت و تک بودن آن است. در واقع هیچ دو فرش بختیاری واقعی و اصلی، با طرح کاملا یکسان وجود ندارد. به عبارت دیگر بافندگان بختیاری (که اغلب عشایر و روستاییان این ناحیه هستند.) فرش‌های خود را بر اساس طرح‌های ذهنی می‌بافند. البته همیشه یک طرح و چارچوب کلی وجود دارد؛ اما جزئیات آن نه از روی نقشه، بلکه در ذهن بافنده هنرمند بختیاری شکل می‌گیرد. به همین دلیل نیز وجود تفاوت‌های جزئی (و گاهی کلی) در فرش‌های بختیاری با طرح یکسان، یک ویژگی همیشگی و البته مثبت آنها است.
رنگ در فرش بختیاری نیز مانند فرش کرمانشاه، به کمک مواد طبیعی و معدنی ساخته می‌شود. بنابراین فرش بختیاری را باید محصولی کاملا طبیعی و ارگانیک دانست. این رنگ‌ها از تنوع نسبتا خوبی برخوردار هستند. با این حال استفاده از رنگ لاکی (قرمز تیره) و پس از آن رنگ سبز، به نوعی امضای رنگی فرش بختیاری است.
ابعاد و اندازه در فرش بختیاری نیز دارای ویژگی‌های خاص خود است. در درجه اول این فرش‌ها معمولا اندازه کوچکی دارند. بنابراین در اغلب اوقات از آنها با نام قالیچه یاد می‌شود. این موضوع شاید به دلیل استفاده از آنها در چادر عشایر بوده است. جایی که فضا معمولا کم بوده و همچنین راحتی حمل و نقل وسایل از اهمیت بالایی برخوردار است. از نظر ابعاد نیز فرش بختیاری مانند طرح، دارای تنوع بالایی است و نسبت اضلاع و شکل فرش معمولا از تنوع بالایی برخودار است.
از نظر ساختاری فرش بختیاری نیز بر پایه پشم بافته می‌شود. البته تار و پود این فرش معمولا از پنبه است. پنبه‌ای بودن تار و پود را می‌توان نقطه ضعف این فرش‌ها از نظر مقاومت و استحکام در هنگام شستشو دانست. بنابراین شستشوی فرش دستباف بختیاری نیاز به دقت بیشتری دارد. همچنین گره‌ها در فرش بختیاری به اصطلاح ترکی باف است.
نقش‌ها در فرش بختیاری بیش از هرچیز بر پایه طبیعت شکل گرفته‌اند. بنابراین یافتن انواع گل و پرنده و سایر عناصر موجود در طبیعت در انواع طرح فرش دستباف بختیاری بسیار ساده است. همچنین این فرش‌ها تنوعی خوبی در طرح دارند. هرچند طرح خشتی را باید محبوب‌ترین طرح فرش بختیاری دانست. در طرح خشتی، فرش از چندین شکل مربعی و مستطیلی ساخته شده که هرکدام در دل خود باغی مملو از گل و پرنده و درخت و… دارند.
این ویژگی موجب شده تا طرح خشتی دارای حالت قرینه نباشد. از سویی شکل خشت خشت آن، آن را برای طراحی‌ها و فضاهای مدرن بسیار مناسب کرده است. به همین دلیل نیز این طرح امروزه در خانه‌های شهری و حتی در کشورهای مختلف، مورد استقبال است. همچنین در فرش بختیاری از علاوه بر طرح خشتی، طرح‌هایی مانند گل مینا، گلدانی و درختی، سرو کاج قابی سماوری، ترنجی و گلدانی شرابی وجود دارد.
فرش اردبیل
فرش اردبیل از بسیاری جهات دارای شباهت با فرش تبریز است. به عنوان مثال در میان انواع طرح های فرش دستباف اردبیل نیز، طرح ماهی یا هراتی به وفور دیده می‌شود. طرحی که در آن ترنج الماسی شکل در وسط و ماهی‌های ریز در بخش‌های دیگر طرح، کامل کننده یک فرش زیبا و چشم‌گیر می‌شوند. با این حال یکی از ویژگی‌های خاص فرش اردبیل از نظر طرح، استفاده از رنگ‌های جسورانه‌تر در مدل‌های امروزی است. بنابراین در آنها میتوانید فرش نقش ماهی را در رنگ‌های خاص، بسیار متفاوت و امروزی نیز بیابید.
یکی دیگر از ویژگی‌های بسیار مهم فرش اردبیل ترکیب پشم و ابریشم در بافت فرش است. البته این ویژگی را در فرش‌های نقاط دیگر ایران نیز می‌بینیم. با این وجود در فرش اردبیل استفاده بیشتر و وسیع‌تر از ابریشم در فرش‌های پشمی به یک ویژگی خاص تبدیل شده است. به عنوان مثال در این فرش‌ها زمینه از پشم و گل‌ها از ابریشم بافته می‌شوند. این ویژگی موجب برجسته‌تر و درخشان‌تر شدن بخش ابریشمی شده و جلوه‌ای خاص و سه بعدی به فرش می‌دهد. از نظر تعداد گره نیز فرش‌های این ناحیه را می‌توان در گروه فرش‌های ظریف بافت در نظر گرفت. هرچند ظرافت آنها در مقایسه با فرش تبریز کمتر است.
همچنین فرش بافی در این ناحیه یک حکایت خاص نیز دارد. جالب است بدانید که در اردبیل نیز فرش عشایری وجود دارد. در واقع اگر نام فرش شاهسون را شنیده باشید؛ باید بگوییم این فرش یک فرش عشایری در منطقه اردبیل است. فرش‌های عشایری این ناحیه معمولا ترکیبی از نقوش ایرانی و قفقازی است. در واقع در زمان لشکرکشی روسیه تزاری به منطقه قفقاز، بسیاری از مسلمانان این منطقه به اردبیل مهاجرت کرده و در این ناحیه ماندگار شدند. ورود طرح‌های قفقازی به فرش‌های این ناحیه نیز از همین موضوع نشات گرفته است.
جمع‌بندی نهایی
قالی‌های طرح ایرانی از جمله معروف‌ترین و مشهورترین قالی‌ها در سراسر جهان هستند که محبوبیت بالایی در میان مردم سراسر دنیا دارند. از جمله انواع طرح های فرش دستباف می‌توان به شاه عباسی، بته جقه، ماهی درهم، اسلیمی، ایلی و … اشاره کرد. افراد می‌توانند برای شناخت بهتر این طرح‌های قالی و نحوه شستشوی مبل و فرش‌های مختلف از خدمات شرکت‌های قالیشویی و مشاوره‌های آنها استفاده کنند.
همچنین در این نوشته علاوه بر معرفی محبوب‌ترین طرح های قالی ایرانی، به بررسی انواع طرح فرش دستباف ایرانی بر اساس شهر یا ناحیه بافت آن پرداختیم. در این تقسیم‌بندی جغرافیایی با طرح هایی از شهرهای اصفهان، کرمانشاه، کاشان، قم، نائین، اردبیل و چهارمحال و بختیاری آشنا شدیم.
با اینکه فرش‌های دستباف ایرانی را می‌توان بر اساس طرح نیز تقسیم‌بندی کرد؛ همانطور که در ابتدای مقاله گفتیم؛ امروزه طرح های فرش دستباف ایرانی از قلمرو جغرافیا خارج شده و تولیدکنندگان فرش در هر ناحیه، با توجه به سلیقه و نیاز بازار، طرح هایی مانند محرابی، لچک و ترنج، تصویری، شکارگاه، بته جقه، خرچنگی، گل دار، درختی، کتیبه، ماهی (هراتی)، میناخانی، زیرخاکی، افشان، باقی، اسلیمی، خشتی، ترکمنی و… را تولید می‌کنند.
